Góra śmierci w Pustkowie. Książka A. Kruszyńskiej-Idzior o obozie pracy przymusowej i poligonie SS

Pod koniec 2020 roku nakładem Wydawnictwa Libra ukazał się reportaż historyczny „Góra śmierci. Poligon SS i hitlerowski obóz pracy przymusowej w Pustkowie” autorstwa dziennikarki Agnieszki Kruszyńskiej-Idzior. Książka w bardzo wyczerpujący i rzetelny sposób przestawia mało znaną historię z czasów II wojny światowej, jaka wydarzyła w okolicach Dębicy. – Pustków to był taki Oświęcim, tylko w mniejszej skali – twierdzili jego więźniowie. Wystarczy przeczytać kilka stron tego wstrząsającego reportażu, żeby przekonać się o słuszności tego porównania. 

Pustków k. Dębicy – mało znana historia obozu pracy i poligonu SS

Wiele lat temu wraz z koleżankami ze studiów polonistycznych na Uniwersytecie Rzeszowskim odwiedziłam miejscowość Pustków koło Dębicy. Wśród nas było kilka dziewczyn z Dębicy (pozdrawiam;-). To one były inicjatorkami wycieczki. Odwiedziny tego miejsca były dla mnie sporym szokiem, ponieważ nigdy wcześniej nie słyszałam, aby w niedalekiej odległości od Rzeszowa istniał obóz, w którym podczas drugiej wojny światowej życie straciło kilkanaście tysięcy ludzi. Mimo że od II wojny światowej minęło kilkadziesiąt lat, historia Pustkowa i tragedii, jakie tu się rozegrały, pozostawały mało znane. Zastanawiające, że nawet na lekcjach historii nigdy nie było wspomniane o tym, co działo się podczas okupacji na naszych terenach. I w tym miejscu można się przekonać, jak ważna jest rola różnych lokalnych stowarzyszeń, historyków lub osób interesujących się przeszłością swojego regionu, aby dzieliły się ze światem wydarzeniami i historiami z własnego podwórka.

Dzięki Agnieszce Kruszyńskiej-Idzior i jej książce „Góra śmierci…” historia obozu i poligonu SS w Pustkowie oraz mających tam miejsce dramatycznych wydarzeń została dokładnie opisana i – mam nadzieję dobrze utrwalona w pamięci naszej i kolejnych pokoleń. Świadczy o tym już sam fakt, że pierwsze wydanie książki z listopada 2020 roku rozeszło się bardzo szybko i już na początku roku 2021 pojawiło się wydanie drugie.

Pustków to wieś w gminie Dębica (woj. podkarpackie). W październiku 1940 roku, około dwa kilometry od stacji kolejowej Kochanówka, u podnóża Góry Śmierci powstał obóz pracy (istnieją dokumenty w niemieckich archiwach, według których był to obóz koncentracyjny). Początkowo był to obóz dla Żydów, a następnie dla Sowietów i Polaków. Osoby zmarłe, bądź rozstrzelane, były chowane do masowych grobów, jednak po wybuchu epidemii tyfusu i czerwonki ofiary były palone na palenisku kremacyjnym. W dniu 16 września 1942 został utworzony obóz dla polskich więźniów. Ludzi umierali z głodu, chłodu, chorób i wycieczenia. Po wyzwoleniu Rosjanie przetrzymywali na tym terenie więźniów niemieckich. Obóz  pochłonął ponad 15 000 ofiar w latach 1940-1945.

W listopadzie 1941 r. na szczycie Góry Śmierci wybudowano palenisko kremacyjne służące do palenia zwłok oraz piwnicę do składowania ciał przeznaczonych do spalenia. Pozostałe z ciał prochy zakopywano w ziemi, obok paleniska. Kiedy w 2007 r. wichura przewróciła tu drzewa, ukazały się resztki kości spopielonych ludzi…

„Góra śmierci…” – jak powstała książka

Agnieszka Kruszyńska-Idzior, od 2006 r. dziennikarka tygodnika „Obserwator Lokalny”, jest absolwentką historii na Uniwersytecie Rzeszowskim i public relations na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Była dwukrotnie nominowana w konkursie Stowarzyszenia Gazet Lokalnych Local Press 2018. W tym samym konkursie, w 2020 roku, została laureatką nagrody specjalnej Muzeum Powstania Warszawskiego. Przez wiele lat na łamach „Obserwatora Lokalnego” ukazywały się publikacje jej autorstwa na temat obozu w Pustkowie, bowiem docierała do byłych więźniów oraz świadków tamtych wydarzeń. Z czasem okazało się, że materiał jest obszerny.

Po latach zgłębiania tematyki obozu w Pustkowie powstała książka „Góra śmierci. Poligon SS i hitlerowski obóz pracy przymusowej w Pustkowie”.  Liczy ona 11 części i blisko 400 stron opatrzonych archiwalnymi fotografiami.

„Góra śmierci”, A. Kruszyńska-Idzior

Góra śmierci w Pustkowie

Książka łączy w sobie elementy publikacji historycznej i reportażowej, jest przejrzyście i czytelnie skonstruowana. Przemyślana konstrukcja pozwala na dokładne poznanie historii obozu w Pustkowie i systematyzuje wiedzę na jego temat. Już od pierwszej strony, czyli subiektywnego prologu autorki, dosłownie wbija czytelnika w fotel i nie pozwala o sobie zapomnieć, gdy się ją odkłada. Mimo licznych opisów brutalnych scen, jakie niegdyś rozegrały się w tym obozie, chęć poznania prawdy o Pustkowie jest silniejsza. Ta książka wciąga. Czyta się ją jak thriller (co w dużym stopniu jest zasługą warsztatu autorki), czując jednak narastające wzburzenie i bezsilność wobec faktu, iż przedstawione wydarzenia rozegrały się naprawdę. Że nie są wytworem wyobraźni autora, lecz realnym opisem przeżyć i dramatów naszych przodków.

Część pierwsza opisuje początki obozu – przygotowania przed jego założeniem oraz wybór lokalizacji.

Obóz w Pustkowie spełniał podwójną rolę. Dostarczał okupantowi bezpłatnej siły roboczej, a jednocześnie służył do biologicznego wyniszczania ludzi. Był jednym z ogniw tzw. rozwiązania kwestii żydowskiej, czyli nazistowskiego panu zagłady europejskich Żydów.

„Góra śmierci”. Fragment książki

Część druga poświęcona jest opisowi obozu dla Żydów. Pierwsi Żydzi trafili tu latem 1940 roku jako siła robocza do budowy poligonu. Szacuje się, że łącznie zginęło ich tu ok. 7 tysięcy. Autorka relacjonuje obozową codzienność począwszy od pierwszego dnia pobytu – strzyżenie, golenie, odwszawianie, morderczą pracę, głodowe porcje marnego jedzenia, bicie, dobijanie zastrzykami z benzyny, gwałty, znęcanie się i wszechobecnie czyhającą śmierć…

W trzeciej części został opisany dla jeńców sowieckich. Zostali oni przywiezieni w październiku 1941 roku i ulokowani w szczerym polu. Musieli spać i leżeć na gołej ziemi, w podartych ubraniach, często bez butów. Jeńcy wyli z głodu i zimna, a jęk dochodził do uszu okolicznych mieszkańców. Z głodu jedli trawę, tak że na terenie obozu nie zostało ani jedno źdźbło, ani jedno małe drzewo. Niektórzy jedli mięso z trupów – podczas palenia zwłok odrywali upieczone mięso z tylnych części ciała i jedli je lub sprzedawali na zupę w obozie…

Tysiąc ofiar w dwie noce. Tyle jeńców sowieckich straciło życie w ciągu dwóch pierwszych nocy w Pustkowie z zimna i głodu. Ci, którzy przeżyli jedli mięso ze zmarłych.

Czwarta część poświęcona jest obozowi dla Polaków. Do Pustkowa trafiali więźniowie z całej Polski. Wśród nich był m.in. Wojciech Dzieduszycki, aktor i śpiewak operowy, który w Pustkowie założył obozowy teatr.  Autorka bazując na relacjach tych, którzy przeżyli lub byli świadkami wydarzeń, opisuje brutalną rzeczywistość obozu w Pustkowie. Choroby, głód, kary, szczucie psami, śmierć, sposoby zdobywania pożywienia, wsparcie od okolicznych mieszkańców. Rozmiar tragedii polskich więźniów w Pustkowie poznajemy poprzez pryzmat losów pojedynczych osób.

„Góra śmierci”. Agnieszka Kruszyńska-Idzior

W kolejnych częściach książki opisane zostały najgłośniejsze ucieczki z Pustkowa oraz losy kobiet w obozie. Autorka utrwaliła również postacie kobiet, które pomagały więźniom. W części pt. „Góra śmierci” utrwalony został makabryczny obraz palenia zwłok Żydów, Sowietów i Polaków. Często zdarzało się, że zwłoki palone były razem ze zdechłymi końmi i psami, bo lepiej się paliły…

„Gdy zwłoki się palą, kurczą się i zostaje taka mała czarna laleczka, po czym rozsypuje się w proch – wspominał Stanisław Szuro, który musiał wziąć w tym udział jeden raz”

Końcowe części książki dotyczą m.in. wizyty Himmlera w Pustkowie, życia codziennego rodzin esesmanów, a nawet… obozowego burdelu. Są wspomnienia więźniów oraz rodzin więźniów, a także powojenne procesy. Całość uzupełniona jest archiwalnymi fotografiami.

„Góra śmierci…” Agnieszki Kruszyńskiej-Idzior to ważna publikacja wśród książek dotyczących problematyki II wojny światowej na terenie Podkarpacia. Znakomicie napisana, wspaniale udokumentowana i pięknie wydana. Uważam ją za „must have” dla wszystkich, którzy interesują się historią, zwłaszcza historią naszego regionu.

Koniecznie do przeczytania.

Gratuluję autorce wspaniałej publikacji i jestem pełna podziwu dla ogromu pracy, jaki włożyła w napisanie tej książki.

Dane szczegółowe: 
Tytuł: Góra śmierci
Autor: Kruszyńska-Idzior Agnieszka
Wydawnictwo: Libra PL
Język wydania: polski
Język oryginału: polski
Liczba stron: 392
Numer wydania: II poprawione
Data premiery: 2020-12-16
Rok wydania: 2021

Książkę możesz kupić m.in. na stronie wydawnictwa – https://www.libra.pl/produkt/gora-smierci-poligon-ss-i-hitlerowski-oboz-pracy-przymusowej-w-pustkowie,304037.html